اعتبارسنجی آثار پژوهشی برای نگارش علمی
کدام یک از منابع برای استفاده در هنگام نگارش علمی معتبرتر است؟ این سؤالی است که ذهن بسیاری از پژوهشگران، به‌خصوص افراد نوقلم، را هنگام نگارش به خود مشغول می‌کند. در نگاه اول شاید پاسخ آن بسیار ساده باشد، اما پژوهشگرانی که درصدد نگارش اثر ارزشمند و ماندگار هستند، باید علاوه‌بر بحث اصالت پژوهش و پرهیز از هرگونه سوءرفتار پژوهشی در انتشار اثر خود، به اصالت و اعتبار منابعی که استفاده کرده‌اند، هم توجه کنند.
هر نویسنده‌ای پیش از آن‌که یک نویسندۀ خوب باشد، باید یک خوانندۀ خوب باشد. خوانندۀ خوب کسی است که با هوشیاری و دقت به بررسی آثار و منابع مختلف می‌پردازد، آثار مهم، معتبر و موثق یک حوزه را بررسی و مطالعه می‌کند. در ادامه با توجه به پرسش‌هایی که ذهن او را مشغول کرده و با استفاده ازدانش قابل قبولی در آن حوزه کسب کرده، به طرح‌ریزی یک پژوهش کارامد می‌پردازد و شروع به نگارش می‌کند.
بنابراین مرحلۀ مهم پیش از نگارش، انتخاب منابع خوب و معتبر برای مطالعه، سپس استفاده و استناد به آن‌ها است. مشخص است که اگر شخصی از منابع بی‌کیفیت در تولید اثری استفاده کند، قطعاً بر جوانب مختلف اثر پژوهشی وی بی‌تأثیر نیست و می‌تواند باعث ورود اطلاعات بی‌کیفیت به چرخۀ تولید علم شود.
حال سؤال این است که چه راه‌هایی برای غربال منابع و مقالات وجود دارد؟ از کجا بفهمیم منبعی که در دست داریم باکیفیت و معتبر است و ارزش استفاده دارد یا خیر؟
پاسخ این است که راه‌های مختلفی برای این کار وجود دارد. معمولاً اعتبارسنجی منابع را بر اساس یکی از روش‌های زیر انجام می‌دهند:
- منبع و محمل انتشارآن‌ها؛
- محتوای آن‌ها؛ و
- اطلاعات مربوط به نویسندگانآن‌ها.
در سه مطلب جداگانه به هر یک از این سه روش پرداخته شده است. می‌توانید جمع‌بندی این روش‌های سه‌گانه را در نموداری که اینجا ترسیم کرده‌ایم، مشاهده کنید
از خانم مریم پورثانی برای ویرایش پیش نویس اولیۀ این موضوع بسیار قدردانیم.
اعتبارسنجی منابع پژوهش بر اساس منبع و محمل انتشار آن‌ها
همانطور که ذکر شد، توجه به اعتبار و کیفیت منبع اثری که در دست داریم، برای تصمیم‌گیری دربارۀ تأیید برای استفاده یا رد آن مؤثر است. برای مطالعه و نگارش ممکن است از منابع مختلفی مانند کتاب، مقاله، پایان‌نامه، طرح پژوهشی، وبسایت، جزوه و بروشور و دیگر منابع استفاده کنیم و هنگام استفاده از هرکدام از این منابع می‌توانیم ابتدا به مواردی که در ادامه می‌آید توجه کنیم.
کتاب‌ها. هنگامی که قصد استفاده از کتابی را دارید به نام ناشر و اعتبار آن توجه کنید و تا جایی که می‌توانید در مورد آن ناشر، از طریق اشخاص آگاه یا با جستجو در اینترنت اطلاعات کسب کنید. درست است که زمانی که کتابی چاپ می‌شود احتمالاً از فیلترهای مختلفگذشته و سپس چاپ شده اما به هرحال وجود ناشران نامعتبر و سودجویانی را که تنها با انگیزۀ کسب درآمد اقدام به انتشار می‌کنند، نباید فراموش کرد.مخصوصاً اگر هنگام مطالعه و استفاده از اثر به موارد مشکوکی برخورد کنیم، این بررسی بسیار کمک‌کننده است. اگر کتاب فاقد اطلاعات لازم است و به عنوان مثال نام و لوگوی ناشر مشخص نیست، بهتر است با احتیاط و دقت بیشتری از کتاب استفاده کنیم.
وبسایت. این دسته از منابع در کنار اهمیتی که در پژوهش دارند، نیازمند دقت و بررسی دقیق‌تری هستند. از آن‌جا که انتشار محتوا در محیط وب آسان است و هر اطلاعاتی می‌تواند با هر کیفیتی و توسط هر شخصی، منتشر شود، پس لازم است به نکاتی از جمله نشانی و دامنه سایت، صاحب و سازمان تولیدکنندۀ آن توجه داشته باشیم. سایت‌های دانشگاهی در سراسر دنیا با دامنه‌های مشخصی از جمله .org، .ac.ir، .ac.uk و مشابه این‌ها مشخص هستند و معمولاً دارای اطلاعات مناسب و موثقی هستند. از سوی دیگر وبسایت کتابخانه‌ها، وزارتخانه‌ها، سازمان‌های علمی بین‌المللی و ... منابع پژوهشی معتبری به شمار می‌روند.
پایان‌نامه‌ها و طرح‌های پژوهشی. این نوع منابع معمولاً از معتبرترین انواع منابع به شمار می‌روند. اگر برای استفاده از این منابع، به محلی غیر از دانشکده‌ها و کتابخانه‌های تخصصی، مثلاً وبسایتها مراجعه می‌کنیم، به ویژه در مورد پایان‌نامه‌های داخلی، باید دقت بیشتری به خرج داد چرا که متاسفانه معمولاً سودجویان از علاقه و اعتماد پژوهشگران به این نوع منابع برای کسب منافع شخصی استفاده می‌کنند؛ پس باید در چنین مواردی، نام دانشگاه، نام اساتید، نام دانشجو، عنوان و چکیده پایان‌نامه را در وبسایتهای دانشگاهی جستجو کنیم تا مطمئن شویم این منبع واقعاً وجود دارد و اسیر اطلاعات ساختگی و جعلی نشویم. در صورت لزوم می‌توانیم با دانشجو یا اساتید راهنما به صورت ایمیلی ارتباط برقرار کنیم.
مقالات. در بسیاری از حوزه‌های علمی، مقالات از منابع معتبر و پراستناد و حتی مهمترین منبع به شمار می‌روند. مطالعات تحلیل استنادی نشان می‌دهند که در حوزه‌های فنی و مهندسی و علوم تجربی و آزمایشگاهی به طور عمومی، مقالات مهمترین منابع پژوهشی هستند. از این رو در این نوشته، با توجه ویژه به این منبع، مواردی را فهرست کردیم که می‌تواند به شناسایی هرچه بیشتر اعتبار یک مقاله کمک کند.
- آسان‌ترین راه برای شناسایی اعتبار یک مقاله، پرس‌و‌جو از افراد آگاه مانند اساتید و پژوهشگران در مورد مجله‌ای است که مقالۀ مورد نظر ما در آن منتشر شده است. برای دانشجویان که در ارتباط مستقیم با اساتید هستند، پرسش از اساتید راه بسیار خوبی است. گاهی با یک سؤال از اساتید، راجع به مجلات می‌توان به اطلاعات خوبی در مورد اعتبار آن مجله رسید که نتیجۀ سال‌ها کار پژوهشی است.
- به این اطلاعات در مجلۀ مورد نظر توجه کنیم: آرشیو یا قدمت مجله، منابع نمایه‌کننده مجله و ضریب تأثیر آن. با مراجعه به وبسایت مجلات، معمولاً فهرستی از پایگاه‌هایی که به نمایۀ آن مجله می‌پردازند، در دسترس است. این اطلاعات یا در توضیحات صفحۀ اول مجله وجود دارد یا در بخش دربارۀ ما (about)، یا در بخشی جداگانه با عنوان (abstractingandindexing). مثلاً همانطور که می‌دانید مهمترین نمایه‌های بین‌المللیISIwebofscience و Scopus هستند.
- حواسمان به این نکته باشد که مجلۀ مقاله‌ای که درحال استفاده از آن هستیم، جزء مجلات جعلی یا هایجکت باشد (در مورد این مجلات و فهرست‌های مربوطه اینجا بخوانید).
- همچنین می‌توانیم برای بررسی بیشتر مجلۀ مقالۀ مورد نظرمان، فهرست مجلات معتبر را از وبسایت وزارتخانه‌های مربوطه مرور کنیم. برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد فهرست مجلات جعلی و نامعتبر وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی اینجا و برای مجلات تحت نظارت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری اینجا یا این‌لینک را کلیک کنید.
- در نهایت، برای بررسی اعتبار علمی مجلۀ مقالاتی که می‌خواهیم استفاده کنیم بهتر است به شاخص‌هایی که برای هر مجله تعریف شده است، توجه کنیم. با این کار هم از اعتبار مجلات مورد نظر آگاه می‌شویم و هم برای انتخاب مجله برای انتشار مقالات خودمان، در آینده مفید است. مثلاً به شاخص‌های ذیل توجه کنید:
ضریب تأثیر مجله (ImpactFactor): برای بررسی این شاخص در مجلات نمایه‌شده در WOS می‌توانید به این لینک مراجعه کنید. همچنین با جستجوی ISSN، مجلات در این سایت، این شاخص را مورد بررسی قرار دهید؛
چارک مجلات (QuartileScore): این شاخص برای مجلات اسکوپوس به کار می‌رود. براساس این شاخص مجلات به چهار چارک تقسیم می‌شوند و مجلاتی که در ردۀ چارک نخست و دوم یا Q1 یا Q2 قرار دارند، بسیار معتبرند و معمولاً روند چاپ مقاله در این نوع نشریات نسبت به چارک سوم و چارک چهارم، دشوارتر است. برای بررسی چارک مجلات مورد نظرتان و اطلاعات مفید دیگر در مورد آن، می‌توانید به این لینک مراجعه کنید؛
شاخص اچ (H-Index): این شاخص برای محاسبه میزان بهره‌وری و تأثیرگذاری علمی یک شخص، نشریه، دانشگاه یا کشور و مقایسۀ آن‌ها با دیگر رقیب‌های هم‌جنس به کار می‌رود. هرچه اچ-ایندکس نشریه‌ای بالاتر باشد یعنی آن نشریه استنادهای قابل اعتمادتری دارد و احتمالاً مقالات ارزشمندی را چاپ کرده است. یکی از راه‌های افزایش اچ-ایندکس افراد، چاپ مقالات در مجلات با اچ-ایندکس بالاست (اچ-ایندکس مجلات مورد نظرتان را در این لینک بیابید و از بخش category، به حوزۀ مورد نظرتان برسید).
علاوه بر موارد ذکر شده، برای کسب اطلاعات بیشتر می‌توانید به پایگاه‌های Scopus، SJR،WOS و JCR مراجعه کنید. با توجه به اینکه ممکن است دسترسی آزاد به فهرست JCR در خارج از مراکز دانشگاهی و پژوهشی فراهم نباشد، یا اگر با نحوۀ استفاده از این منابع به طور کامل آشنا نیستید، کتابداران و کارشناسان مراکز اطلاعاتی می‌توانند به پژوهشگران راهنمایی لازم را ارائه کنند.
بنابراین به طور خلاصه سه گام اصلی، برای بررسی اعتبار مجلات پیش روست:
1- نشریه و بررسی اطلاعات موجود در وبسایت نشریه؛
2- مراجعه به فهرست نشریات نامعتبر و جعلی در سایت وزارتخانه‌های مربوطه و مشاهدۀ نام مجلات مورد در آن‌ها
3- مراجعه به وب‌سایت‌هایی که اطلاعات کتابشناختی و علم‌سنجی لازم از یک نشریه را در اختیار قرار می‌دهند (لینک این وبسایتها در بالا ذکر شد).
شایان ذکر این که اطمینان از کیفیت مجلاتی که مقالات را منتشر کرده‌اند، تضمین‌کنندۀ صددرصد کیفیت مقالات منتشرشده در آن نیست. متأسفانه گاهی روابط شخصی و سازمانی منجر به انتشار مقالات فاقد کیفیت لازم حتی در نشریات معتبر می‌شود. پس لازم است محتوای اثر را هم با دقت بررسی کنید.
تشکر و قدردانی: از دکتر عیسی رضایی برای راهنمایی در مورد شاخص‌های علم‌سنجی سپاسگزاریم.
عباسیان، زهره (1396). اعتبارسنجی منابع پژوهش بر اساس منبع و محمل انتشار آن‌ها.بازیابی روز ماه سال، از http://www.samimnoor.ir/view/fa/ArticleView?itemId=55
اعتبارسنجی منابع پژوهش بر اساس محتوای آن‌ها
همانطور که در بخش مربوط به بررسی اعتبار منبع انتشار اثر، ذکر کردیم برای مطالعه و نگارش ممکن است از منابع اطلاعاتی مختلفی استفاده کنیم. بعد از بررسی اعتبار و صحت منبع اطلاعاتی، اکنون به بیان توضیحاتی دربارۀ اطلاعات محتوایی اثر می‌‌پردازیم. برای تصمیم‌گیری در مورد اینکه آیا منبعی که درحال مطالعۀ آن هستیم و احتمالاً به عنوان مأخذ، قصد استفاده از آن در اثر پژوهشی خود را داریم، مناسب و متناسب با اهداف مطالعه و پژوهش است یا خیر، باید نکاتی را در نظر داشته باشیم. این نکات قابل بررسی برای آثار مختلف از جمله مقاله، کتاب، وبسایت و غیره است.
در ابتدا بهتر است محتوای مورد نظر را با اهداف مد نظرمان بررسی و به نکات زیر توجه کنیم:
- آیا محتوا و اطلاعات ارائه‌شده در منبع، معتبر، روزآمد و موثق هستند؟
- آیا محتوای اثر، پاسخ‌گوی سؤال‌های ذهنی ما هست؟
- آیا عنوان اثر با محتوا ارتباط و تناسب لازم را دارد؟
- هدف نویسنده از نگارش آن اثر چیست؟ آثار پژوهشی باید به دور از تعصب و جانبداری نوشته شوند. مقالاتی که با اهداف تجاری یا معرفی یک برند یا محصول خاص نوشته شده‌اند، باید با حساسیت بیشتری بررسی شوند.
- آیا محتوای اثر حرفی مضاف بر دانش موجود و در دسترس دارد؟ به‌عنوان مثال، ممکن است پژوهشی بدیهیات یک حوزه را با بیان متفاوتی گفته باشد. به ژرف‌نگری و اندیشۀ نهفته در آثار توجه کنیم.
- زبان نگارش و ساختار مقاله، گنگ و نامفهوم نباشد و به برداشت اطلاعات غلط منجر نشود.
- به ساختار نگارشی متن هم توجه کنیم. آیا محتوای اثر از نظم و سازماندهی منطقی برخوردار است یا از قطعه‌های به هم چسبیده تشکیل شده است؟
در کنار نکات بالا، منابع و مآخذی که در هر پژوهش مورد استفاده قرار می‌گیرد، بسیار مهم است. منابع زمینۀ فکری نویسنده را نشان می‌دهد و خواننده هم باید بداند که اطلاعاتی که در آن پژوهش مورد استناد واقع شده‌اند، چقدر معتبر و صحیح هستند. پس لازم است فردی که از اثری قصد استفاده دارد، با هوشمندی لازم منابع و مراجع مورد استفاده را هم در نظر داشته باشد. مثلاً توجه به نکات زیر در این زمینه ثمربخش است:
- در مقاله از منابع مهم، معتبر و روزآمد استفاده شده باشد. مقاله‌ای که بیشتر منابعش از مقالات به‌روز مجلات معتبر آی.اس.آی است با مقاله‌ای که منابعش وبسایتهای ساده‌ای هستند قطعاً متفاوت هستند.
- توجه شود که آیا استفاده از این مقاله به افزایش اعتبار و کیفیت اثر در حال نگارش، منجر می‌شود یا خیر. استناد به آثار و مطالب متخصصان یک حوزه، نشان‌دهندۀ اشراف نسبی نویسنده به موضوع است. به‌علاوه، به خواننده هم این اطمینان داده می‌شود که مطالب، معتبر و دقیق است. البته، باید به استناداتی که به صورت جعلی به متخصصان و صاحب‌نظران مشهور یک حوزه نسبت داده می‌شود، هم توجه کرد. در مواردی که شک و تردید داریم، مشورت با متخصصان یا استادان راه حل خوبی است.
- توجه شود که منابع استفاده‌شده با محتوای اثر هم‌خوانی لازم را داشته باشد. به تعداد استنادهای بیش از حد، استنادهای مکرر به یک اثر و استنادهای نامرتبط دقت شود.
- مقاله، ارجاعات کور و نامفهوم و به طور کلی، ارجاعاتی که ما را به منبع اصلی نمی‌رساند، نداشته باشد. مثلاً دارای لینک مخدوش یا ناقص نباشد یا اطلاعات کتابشناختی ناقص یا اشتباه نداشته باشد.
- استنادهای نویسنده از این دیدگاه هم بررسی شود که آیا محققان دیگر هم از آن‌ها استفاده کرده‌اند یا خیر. گاهی پی‌بردن به این موضوع، با جستجویی ساده در یک موتور کاوش، راهگشاست.
- ادعا، نظریه و فرضیه‌هایی که اثر از منابع دیگر اقتباس کرده، باید ارجاع درست داشته باشند.
- دیگر پژوهشگران چقدر از آن مقاله استفاده کرده و به آن استناد داده‌اند؟ البته این سخن به این معنا نیست که اگر مقاله‌ای استنادی ندارد، معتبر نیست. در موارد و حوزه‌هایی که نظریۀ مهمی مطرح می‌شود و زمان زیادی از انتشار مقاله می‌گذرد، معمولاً مورد بررسی، نقد و استفاده صورت می‌گیرد. به‌عنوان مثال، دارویی که برای کشف یک بیماری صعب‌العلاج مدعی درمان و راهکار می‌شود قاعدتاً فراوان مورد استفاده و استناد قرار می‌گیرد.
در کنار همۀ این موارد توجه به رعایت صحت و سلامت پژوهش و عاری بودن از انواع تخلفات پژوهشی بسیار مهم است که شاید تشخیص آن ساده هم نیست اما خب، راه حل‌هایی دارد.
- پس از ارزیابی دستی مقاله بهتر است برای اطمینان بیشتر و بررسی موارد مربوط به تقلب‌های پژوهشی (مثل سرقت علمی) از نرم‌افزارهای تشخیص سرقت علمی استفاده کنیم.
- گاهی لازم است به یادداشت‌هایی که دربارۀ یک اثر منتشر شده توجه کنیم. از جملۀ این موارد، یادداشت‌هایی دربارۀ سلب اعتبار مقاله یا Retraction است (دربارۀ retraction بیشتر بخوانید). برخی از پایگاه‌های اطلاعاتی مانند Webofscience(WOS) یا Pubmed (در حوزۀ علوم پزشکی) در قسمت اعمال محدودیت بر نتایج جستجو (limitation)، مقالات سلب اعتبارشده را نشان می‌دهند.
بنابراین بررسی محتوای اثر را به سه مرحلۀ کلی می‌توان، تقسیم کرد:
یک. تطبیق محتوای اثر با اهداف موردنظرمان؛
دو. بررسی منابع و مآخذ اثر؛
سه. بررسی محتوای اثر در مورد صحت محتوا و توجه به دوری از موارد سوءرفتارهای پژوهشی.
باید توجه کرد که بیشتر مواردی که مطرح شد، نسبی هستند؛ به عنوان مثال اگر اثری استنادی دریافت نکرده، به این معنی نیست که حتماً آن مقاله نامعتبر و بی‌کیفیت است؛ ممکن است دانشی نو باشد و هنوز چندان مورد توجه قرار نگرفته باشند. اما مواردی که مربوط به بحث اخلاق در پژوهش و سوءرفتارهای پژوهشی بسیار قابل تأمل و توجه است.
علاوه بر موارد ذکر شده، گاهی می‌شود اعتبار یک اثر پژوهشی را با بررسی نویسندۀ آن اثر ارزیابی کرد.
عباسیان، زهره (1396). اعتبارسنجی منابع پژوهش بر اساس محتوای آن‌ها.بازیابی روز ماه سال، از http://www.samimnoor.ir/view/fa/ArticleView?itemId=5
اعتبارسنجی منابع پژوهش بر اساس اطلاعات مربوط به نویسندگان آن‌ها
علاوه بر ارزیابی منابع پژوهش با استفاده از بررسی منابع و بررسی محتوا، پژوهشگران بسیاری در سراسر جهان، منابع پژوهشی را به اعتبار پدیدآور آن آثار مطالعه می‌کنند و در اثر پژوهشی خودشان به نویسندگان معتبر استناد می‌کنند. اما مواقع زیادی هم هست که ما با نویسندۀ اثر آشنا نیستیم. در این هنگام باید چه‌کار کنیم؟
از آن‌جا که پدیدآور هر اثر پژوهشی می‌تواند انگیزه‌های متفاوتی از نگارش آن اثر داشته باشد (از یک دغدغۀ ذهنی در موضوعی خاص گرفته تا هدف کسب درآمد، شهرت، فراغت از تحصیل و ارتقاء تحصیلی و غیره) و شاید هرگز مخاطبان از انگیزۀ پدیدآور آگاه نشوند، باید سعی کنیم تا حد امکان در مورد آن پدیدآور اطلاعات کسب کنیم تا بتوانیم در مورد استفاده کردن از آن اثر در اثر پژوهشی خودمان تصمیم‌گیری کنیم. برای این کار، هنگام بررسی اعتبار آثار، از دیدگاه شناخت نویسندگان و اعتبار آن‌ها، می‌توانیم موارد زیر را در نظر داشته باشیم:
- اثر نویسندگان واقعی داشته باشد. منظور نویسندگانی است که وجود خارجی دارند. متاسفانه گاهی اسامی نویسنده‌ها ساختگی است.
- وابستگی سازمانی یا نشانی ایمیلی نویسندگان مشخص (و ترجیحاً معتبر) باشد.
- در مواردی که به نوشته‌های نویسنده‌ای اطمینان نداریم، خوب است که دربارۀ زمینه‌های مطالعاتی‌اش تحقیق کنیم. این روزها با وجود شبکه‌های اجتماعی مختلف مانند لینکداین، ریسرچ‌گیت، فیس‌بوک، توئیتر، و غیره کسب اطلاعات دربارۀ نویسندگان حقیقی و حقوقی، چندان دشوار نیست؛ به‌ویژه در مورد نویسندگان خارجی این جستجو بسیار کاربردی و رایج است.
- تخصص نویسنده را در آن حوزه بررسی کنیم. برای این کار علاوه بر اینکه می‌توانیم رشتۀ تحصیلی نویسنده را با موضوع و محتوای اثر مطابقت دهیم، با جستجوی نام نویسنده در پایگاه‌های اطلاعاتی و پژوهشی، پیشینۀ حوزۀ نگارشی او را بررسی کنیم.
- به زبان اصلی نویسنده و زبان مقاله توجه داشته باشیم و متن را با دقت و وسواس بیشتری بررسی کنیم تا از اطلاعاتی که به‌درستی معادل‌گذاری نشده و به‌خوبی بیان نشده غافل نشویم.
- عنوان مقاله را در موتورهای جستجو وارد کنیم. هرچقدر مقاله و نشریه معتبرتر باشد، احتمال بیشتری دارد که در نمایه‌های ملی و بین‌المللی بیشتری هم یافت شود. در مواردی ممکن است به مقالاتی با یک عنوان، اما نویسندگان متفاوت برسیم. اینجاست که باید محتوای هر دو مقاله را با یکدیگر مقایسه کنیم تا مبادا یکسان باشند و اگر یکسان بودند، تخلف بارز پژوهشی رخ داده و باید تحقیق بیشتری کنیم و حتی‌الامکان با دفتر مجله تماس بگیریم.
این معیارها از مواردی هستند که می‌تواند راهنمای پژوهشگران در حوزه‌های مختلف باشند. البته، همانطور که پیش‌تر هم ذکر کردیم، ممکن است استثناءهایی هم وجود داشته باشد و با این معیارها قابل بررسی نباشد یا از آن‌ها تبعیت نکند.
عباسیان، زهره (1396). اعتبارسنجی منابع پژوهش بر اساس اطلاعات مربوط به نویسندگان آن‌ها.بازیابی روز ماه سال، از http://www.samimnoor.ir/view/fa/ArticleView?itemId=57