آثار و تأليفات اخلاقى، عرفانى، فلسفى، امام خمينی بر حسب سير تاريخ نگارش
)در معرفى آثار امام خمينى در مقاله حاضر از مقاله جامع آيت الله رضا استادى تحت عنوان« كتابها و آثار علمى امام خمينى( ره)»، مندرج در مجله حضور؛ ش 1، 1370؛ و همچنين مقاله« كتابشناسى امام خمينى»، مندرج در همان مجله، ش 5 و 6، 1371؛ و اطلاعات موجود در آرشيو مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى استفاده شده است.(
دهها كتاب و اثر گرانبها از امام خمينى در مباحث اخلاقى، عرفانى، فقهى، اصولى، فلسفى، سياسى و اجتماعى بر جاى مانده كه بسيارى از آنها تا كنون منتشر شده است. متأسفانه تعدادى از رسالهها و تأليفات نفيس امام در جريان جابهجايى از منازل استيجارى و در جريان چندين مرحله يورش مأمورين ساواك شاه به منزل و كتابخانه ايشان مفقود گرديده است.
امام خمينى خطى خوش داشت و در نوشتن كتابهايش به قواعد نگارش قديم و نظم در نوشتن و خلاصهنويسى و پرهيز از تطويل پايبند بود. نثر شيوا و به كارگيرى صنايع ادبى و ابداعات تركيبى دلنشين در پيامهاى سياسى و دينى امام، خود پايهگذار تحولى در ادبيات مذهبى و سياسى ايران شده و هم اكنون اثر واژگان و تركيبهاى اختصاصى كه امام به كار مىبرد در متون جديد ادب فارسى و حتى در عرف محاورات مردم ايران مشهود است. برخى از تأليفات امام به تناسب موضوع تخصصى آنها( در فقه و اصول و عرفان) از ابتدا به زبان عربى نوشته شده و برخى نيز فارسى مىباشند.
امام خمينى علاوه بر تأليفات علمى، تعدادى از رسالههاى علمى انديشمندان- كه نسخههاى منحصر به فرد داشته و هنوز چاپ نشده بودند- را با خطى زيبا بازنويسى و استنساخ كرده است. بعضى از تأليفات امام خمينى با ديد و قلمى كاملًا تخصصى نوشته شده و فهم مطالب آنها بدون استفاده از شرح و تفسير اساتيد اهل فن مقدور نيست و برخى نيز به زبان سادهتر نوشته شدهاند. كتابهايى كه اخيراً از سوى مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى تجديد چاپ شدهاند، از لحاظ مقدمه، پاورقيهاى توضيحى و مجموعه فهرستهاى راهنما و دقت در صحت متن و ارائه تصوير نمونهاى از صفحات نسخه خطى كتاب، بر چاپهاى قبلى مزيت دارند.
ضمناً در چند سال اخير برخى از آثار امام براى اوّلين بار توسط همين مؤسسه منتشر شدهاند و هنوز آثار چاپ نشدهاى از امام وجود دارد كه پس از تنظيم پانوشتهها و توضيحات و فهارس منتشر خواهند شد.در اينجا فهرست اسامى آثار و تأليفات امام خمينى را بر حسب سير تاريخ نگارش مرور مىكنيم.
شرح دعاء السحر:
امام خمينى اين كتاب را كه حاوى نكات عميق عرفانى، فلسفى و كلامى است با تكيه بر آيات قرآن و روايات اهل بيت- عليهم السلام- در شرح دعاى مباهله معروف به دعاى سحر، در سال 1347 هجرى قمرى( 1307 شمسى) و به زبان عربى نوشتهاند. اين كتاب توسط آقاى سيد احمد فهرى ترجمه و چندين نوبت چاپ شده است.
اين اثر به زبان عربى از طرف مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى به طبع رسيده است.
التعليقة على الفوائد الرضويه:
در اين اثر عرفانى، امام خمينى آراى خويش را به صورت حاشيه بر كتاب شرح فوائد الرضويه مرحوم قاضى سعيد قمى نگاشته است.
اين اثر از طرف مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى منتشر شده است.
شرح حديث جنود عقل و جهل:
اثرى است گرانسنگ در علم اخلاق از امام خمينى. آراى كلامى، اخلاقى و عرفانى حضرت امام در اين كتاب وضوح بيشترى يافته و همچون كتاب شرح چهل حديث ايشان، اقشار بيشترى مىتوانند از آن بهره گيرند. اين اثر از طرف مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى به طبع رسيده است.
مصباح الهداية الى الخلافة و الولاية:
اين كتاب يكى از عميقترين و درخشانترين آثار عرفان اسلامى در دوره متأخر است كه امام خمينى تأليف آن را در سال 1349 هجرى قمرى( 1309 شمسى) در سن 28 سالگى به پايان رسانيده است.
اين اثر از طرف مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى در 315 صفحه شامل متن كتاب، همراه با مقدمهاى مبسوط و شرح گونه از استاد جلال الدين آشتيانى به طبع رسيده است.
تعليقات على شرح الفصوص الحكم و مصباح الانس:
كتاب فصوص الحكم تأليف شيخ اكبر محيى الدين عربى از عرفاى نامدار جهان اسلام است كه شروح زيادى بر آن نوشته شده و شرح قيصرى بر اين كتاب از بهترين شرحها شناخته شده است.
امام خمينى در سال 1355 هجرى قمرى( 1315 شمسى) تعليقه خود را( به زبان عربى) بر شرح فصوص الحكم قيصرى به اتمام رسانيده است كه خود گوياى تسلط نويسنده بر آراى اساطين عرفان، نظير شيخ اكبر، قونوى، ملا عبد الرزاق كاشانى، فرغانى، عراقى و قيصرى است.
حاشيه بر مصباح الانس:
كتاب مصباح الانس بين المعقول و المشهود، شرحى است از محمد بن حمزة بن محمد فنارى بر كتاب مفتاح الغيب، اثر ابو المعالى محمد بن اسحاق قونوى، از شاگردان نامدار محيى الدين عربىكه در عرفان نظرى نوشته شده است.
امام خمينى آرا و نقد علمى خويش را به صورت حاشيه بر بيش از يك سوم كتاب مذكور در سال 1355 هجرى قمرى( 1315 شمسى) نوشتهاند.
دو حاشيه فوق الذكر( بر شرح فصوص و مصباح الانس) تحت نام« تعليقات على شرح فصوص الحكم و مصباح الانس» با تصحيحات و تعليقات به همراه چندين نامه عرفانى- اخلاقى از حضرت امام به مناسبت يكصدمين سالگرد تولد حضرت امام( س) از طرف مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى منتشر شده است.
شرح چهل حديث:
«اربعين حديث» يا« شرح چهل حديث»، يكى از آثار گرانبهاى اخلاقى و عرفانى امام خمينى است كه در سال 1358 هجرى قمرى( 1318 شمسى) به زبان فارسى نوشته شده است. در اين اثر، چهل حديث از روايات پيشوايان دين از كتاب شريف اصول كافى( 34 حديث اوّل- غير از حديث 11- در مسائل اخلاقى و 6 حديث آخر در مسائل اعتقادى) به وجهى مبسوط و با بيانى شيوا و اثرگذار شرح شدهاند.
اين اثر از طرف مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، در 900 صفحه منتشر شده است.
شرح حديث بيست و هشتم از كتاب شريف شرح چهل حديث تأليف امام خمينى به عنوان ضميمه در انتهاى رساله لقاء اللَّه، تأليف آيت الله حاج ميرزا جواد ملكى( ره) توسط مؤسسه انتشارات فيض كاشانى، تهران، چاپ چهارم، 1370 ه. ش. به چاپ رسيده است.
سر الصلاة: معراج السالكين و صلاة العارفين
كتابى است سنگين و عرفانى به زبان فارسى در بيان اسرار معنوى و عرفانى نماز كه در سال 1358 هجرى قمرى( 1318 شمسى) به قلم امام خمينى تحرير شده است. تسلط امام بر عرفان نظرى و پيمودن مقامات عرفان عملى را مىتوان از مباحث عميق اين كتاب و آثار قبلىشان دريافت.
اين اثر از طرف مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى در سال 1369 ه. ش، در 266 صفحه، مشتمل بر مقدمهاى از آيت الله جوادى آملى، متن كتاب، فهرستهاى راهنما، تصوير كامل نسخه خطى منتشر شده است.
آداب الصلاة- آداب نماز:
تأليف اين كتاب در سال 1361 هجرى قمرى( 1321 شمسى)، و پس از نگارش كتاب سر الصلاة بوده است. امام خمينى در ابتداى كتاب نوشتهاند:« پيش از اين رسالهاى فراهم آوردم.. و چون آن را با حال عامه تناسبىنيست در نظر گرفتم كه شطرى ازآداب قلبيه اين معراج روحانى رادرسلك تحرير درآورم».( 210)
آداب الصلاة، شرحى است مبسوط بر آداب و اسرار معنوى نماز، و سرشار از نكات اخلاقى و عرفانى( به زبان فارسى).
اين اثر از طرف مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى در سال 1372 ه. ش، در 836 صفحه، شامل مقدمه، متن كتاب، فهرستها و تصوير كامل نسخه خطى؛ و چاپ ديگر آن در 421 صفحه بدون نسخه خطى به طبع رسيده است.
تقريرات فلسفه امام خمينى قدس سره:
حضرت امام سالها در قم كتاب گرانقدر« اسفار اربعه»، تأليف فيلسوف شهير صدر المتألّهين را تدريس كرده و بر مباحثى از آن، حاشيه نوشتهاند كه متأسفانه نسخه آن هنوز به دست نيامده است. اين كتاب منتخبى از آراى فلسفى حضرت امام از تقريرات دروس فلسفه ايشان است كه توسط مرحوم آيت الله سيد عبد الغنى اردبيلى نوشته شده و در اختيار مؤسسه تنظيم و نشر آثار حضرت امام خمينى( س) قرار گرفت و در تاريخ 1381 در سه جلد به چاپ رسيده است.
الطلب و الاراده:
اثرى است اصولى، فلسفى و عرفانى از امام خمينى كه در سال 1371 هجرى قمرى( 1331 شمسى) به زبان عربى نوشته شده است. اين اثر از طرف مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى در سال 1379 به چاپ رسيده است.
حكومت اسلامى يا ولايت فقيه:
اين كتاب كه قبل و بعد از پيروزى انقلاب اسلامى بارها به زبان عربى و فارسى تجديد چاپ شده است، حاوى آراى اجتهادى امام خمينى درباره حكومت اسلامى، جدايىناپذير بودن دين و سياست، و ولايت فقيه در زمان غيبت مىباشد كه به صورت سلسله درسهايى از امام خمينى در نجف اشرفدر سال 1348 هجرى شمسى تدريس، و سپس چاپ و منتشر گرديده است. اولين چاپ اين كتاب همراه با مقدمه، توضيحات و فهرستهاى راهنما در سال 1372 توسط مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى منتشر شده است.(فلسفه سیاسی)
جهاد اكبر يا مبارزه با نفس:
متن پياده پيادهشده درسهاى امام خمينى درباره اهميت و لزوم تهذيب نفس مىباشد كه در نجف اشرف ايراد شده است. اين رساله كه در عين اختصار نكات اخلاقى و تربيتى و سياسى فراوانى را مشتمل است، قبلًا به صورت ضميمه كتاب ولايت فقيه بارها به چاپ رسيده است. اولين چاپ اين كتاب در سال 1372، همراه با مقدمه و توضيحات از سوى انتشارات مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى منتشر گرديده است.
تفسير سوره حمد:
تفسيرى است عرفانى از فاتحة الكتاب( سوره مباركه حمد) كه حضرت امام خمينى آن را در ضمن چند جلسه سخنرانى در سال 1358 ارائه نموده است و به صورت كتابى تحت همين نام از سوى مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى منتشر گرديده است.
ديوان شعر:
امام خمينى از دوران جوانى، اشعارى عرفانى و بعضاً سياسى و اجتماعى سروده است كه متأسفانه بخش اعظم اشعار قديم آن حضرت، در جريان جا به جاييها و يورش مأمورين ساواك به منزل و كتابخانه ايشان و ديگر علل مفقود گرديده است. ايشان پس از پيروزى انقلاب اسلامى سرودههايى در قالب غزل، رباعى، دوبيتى و ... داشتهاند.
مجموعه سرودههاى اخير آن حضرت به همراه تعدادى از اشعار قديمى كه بر جاى مانده بود، در كتابى تحت عنوان« ديوان امام» منتشر شده است. پيش از آن، تعدادى از سرودههاى امام در آثارى به نام« سبوى عشق»،« محرم راز»،« باده عشق» و« نقطه عطف» انتشار يافته بود.
در مقدمه ديوان، اطلاعات جامعى درباره چگونگى سرايش و سبك اشعار امام و تاريخچه آن ارائه شده است. همچنين مشخصات فنى و ادبى اشعار نيز در بخش ضميمه ديوان معرفى شدهاند. اين اثر در 445 صفحه و در مجموعهاى نفيس براى نخستين بار در سال 1372، از سوى مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى منتشر گرديده و بارها تجديد چاپ شده است.
ضمناً كتابى تحقيقى پيرامون شرح اصطلاحات عرفانى اشعار امام تحت نام فرهنگ ديوان امام نيز از سوى همين مؤسسه منتشر گرديده است.
نامه هاى عرفانى:
امام خمينى نامههايى حاوى تذكرات اخلاقى و نكات عرفانى و تربيتى خطاب به منسوبين خويش نوشتهاند كه نمونههايى از آنها در كتابهايى همچون:« محرم راز»،« ره عشق» و« نقطه عطف» از انتشارات مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى و« جلوههاى رحمانى» از انتشارات بنياد شهيد انقلاب اسلامى به چاپ رسيدهاند.